ઑરોગુજરાત

મહાભારતના વનપર્વમાં માર્કેંડય ઋષિએ પાંડવ જયેષ્ઠ પુત્ર યુધિષ્ઠરને આ કથા સંભળાવી હતી. આ કથા ‘ધર્મ –વ્યાધગીતા ‘ તરીકે જાણિતી છે. આ કથામાં વ્યાધ (કસાઈ) દ્વારા વિદ્વાન બ્રાહ્મણને અપાયેલ ઉપદેશને સમાવી લેવામાં આવ્યો છે.સ્વામી વિવેકાનંદે પોતાના વ્યાખ્યાન ‘ ફરજ એટલે શું ?’ માં આ કથાને આધાર બનાવી કહ્યું હતું કે આ કથા વેદાંતની સૌથી ઊંચી ઊડાનનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આપણું દુર્ભાગ્ય છે કે આવી સુંદર કથા હિંદુ ધર્મ–શિક્ષણમાં ચર્ચા–ચિંતનનો વિષય બની શકી નથી. જો તે પ્રમાણે થયું હોત તો પ્રવર્તમાન જાતિ–વ્યવસ્થાનો કયારેયનો અંત આવી ગયો હોત.

કથા આ પ્રમાણે છે–

એ ક વિદ્વાન યુવાન બ્રાહ્મણ (કૌશિક) જંગલમાં એક વૃક્ષ નીચે બેસી ઘણાં વર્ષોથી સાધના કરી રહ્યો હતો. એક દિવસે તે જે વૃક્ષ નીચે બેસી ધ્યાન કરી રહ્યો હતો તેના ઉપર એક કાગડો અને બગલો ઉડાઉડ દરમિયાન એક સુકી ડાળીનો ટૂકડો તે બ્રાહ્મણના માથે આવી પડ્યો. યુવાન બ્રાહ્મણ વિચલિત બની ગુસ્સે થઈ લાલચોડ દૃષ્ટિ તે ઉડી રહેલ પંખીઓ ઉપર માંડે છે અને ત્યાં પંખીઓ નીચે જમીન ઉપર આવી પડે છે અને મૃત્યુ પામે છે. આ ઘટનાને જોતાં તે યુવાન બ્રાહ્મણને મહેસુસ થયું કે પોતાનામાં એક દૃષ્ટિએ ભસ્મ કરવાની શક્તિ જાગ્રત થઈ ગઈ છે અને તેને પોતાની સાધના ઉપર ઘમંડ આવી જાય છે. ગર્વિષ્ઠ બની તે યુવાન બ્રાહ્મણ નજીકના ગામમાં ભિક્ષા માટે જાય છે. તે એક ઘરના આંગણે આવી ‘ ભિક્ષાન્દેહી” કહી ભિક્ષાની માંગણી કરે છે. ઘરની અંદરથી એક સ્ત્રીનો અવાજ સંભળાય છે, “ હે બ્રાહ્મણ દેવતા, થોડીવાર માટે દરવાજે ઉભા રહો હું ઘડીક મારાં પતિનું સેવા–કાર્ય પૂર્ણ કરી આપને ભિક્ષા આપું છું.

ઘમંડી યુવાન મનોમન વિચારે છે – હે પામર સ્ત્રી, તું મને વાટ જોવા માટે કઈ હેસિયતથી કહે છે? તને હજી મારી શક્તિનો પરિચય થયો નથી! ત્યાં જ પેલી સેવાનિષ્ઠ સ્ત્રીનો અવાજ સંભાળાય છે, “ હે બેટા, તું તારી શક્તિ બાબતે વધારે વિચાર કરીશ મા ! હું કાંઈ જંગલની કાગડી કે બંગલી નથી કે ભસ્મ થઈ જઈશ.” આ સાંભળી યુવાન બ્રાહ્મણ ચોંકી ઊઠે છે – આ સ્ત્રીને તે પક્ષીની વાત કઈ રીતે જાણી ?!!! તે યુવાન આ જાણવાની જિજ્ઞાશા સાથે વાટ જોવા લાગ્યો. થોડીવારમાં તે સેવાભાવી ગૃહિણી સ્નેહ સાથે યુવાન બ્રાહ્મણ માટે ભિક્ષા લઈ દરવાજે આવે છે. યુવાને જ્યારે આ જંગલમાં ઘટેલ ઘટના બાબતે સ્ત્રીને પુછ્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું કે તેણે કોઈ તપસ્યાને બળે આ જાણ્યું નથી પરંતુ પૂર્ણ અને હર્ષ સાથે પોતાનો ગૃહિણી ધર્મ નિભાવી રહી છે તેને કારણે તે આપોઆપ પ્રબુધ્ધ બની ગઈ છે અને તેની સામે બધું જ સ્વયંભૂ ઉજાગર થઈ જાય છે. યુવાન બ્રાહ્મણ વધારે જિજ્ઞાશાથી સ્ત્રીને પ્રશ્નો કરે છે ત્યારે તે સ્ત્રીએ યુવાન બ્રાહ્મણને મિથિલા નગરી જઈ ધર્મ–વ્યાધ પાસે તેની જિજ્ઞાશા પૂર્ણ કરવા માટે જણાવ્યું અને કહ્યું કે તે ઘર્માભિમુખ ક્સાઈ તારા બધાં જ પ્રશ્નોના ઉત્તરો આપશે તદુપરાંત સાચા બ્રાહ્મણના લક્ષણો બાબતે પણ તને જ્ઞાન આપશે.

આ ગૃહિણીના અદ્ભૂત વચનો સાંભળી યુવાન બ્રાહ્મણને પસ્તાવો થવા લાગ્યો અને પોતાની ઘમંડી જાતને ઠપકો આપતા કહ્યું કે મહિલાની વાતનો સ્વીકાર કરી મારે મિથિલાની યાત્રા કરવી જોઈએ અને તે ધર્મ–વ્યાધને ખોળી કાઢી સાચા ધર્મનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ. તેણે મનોમન કહ્યું કે હું જરૂરથી તે આત્મસંયમી , સંપૂર્ણપણે ધર્મના રહસ્યોથી પરિચિત કસાઈને શોધી કાઢીશ..(ક્ર્મશ:)